تاریخ پوشش ایران

دلارام صادقی

ایران از بیش از ۱۰ هزار سال پیش دارای تمدن بوده است، از این رو ریشه بسیاری از دستاوردهای بشر را در این تمدن می‌توان یافت؛ برای مثال نخستین ابزار ریسندگی و بافندگی در نزدیکی بهشهر در غاری به نام کمربند که به هزار سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد و در قدیمی‌ترین بخش‌های شهر شوش سوزن‌های سوراخ‌دار پیدا شده است.

ایرانیان از دیرباز به پاکدامنی اهمیت می‌دادند؛ برای مثال در یک مهر سنگی استوانه‌ای که از دوره‌های هخامنشی بر جای مانده و اکنون در موزه لوور فرانسه نگهداری می‌شود، شاهزاده‌ای ایرانی و ندیمه‌هایش با پوششی زیبا و متفاوت و نوعی سرپوش دیده می‌شوند.

نقش زدن به پارچه و لباس از دیرباز در ایران مرسوم بود، گل‌دوزی در دوره صفویه به اوج شکوفایی خود رسیدو این‌طور که طبق شواهد تاریخی و سنگ‌نگاره‌ها به نظر می‌رسد بافتن پارچه از ایران آغاز شد و تا دوره صفویه از مهمترین فرآورده‌های صادراتی ایرانیان بوده است.

ایرانیان از اولین مردمانی بودند که از لباس ورزشی استفاده می‌کردند. چوگان ورزش باستانی ایرانیان بوده که چوگان‌بازان نوعی پیراهن نیم‌آستیم و نوعی شلوار تنگ می‌پوشیدند تا هنگام بازی راحت‌تر باشند.

در دوره اشکانیان و ساسانیان، مردان جنگی، خود و اسبانشان را ذره‌پوش می‌کردند و در طاق بستان کرمانشاه سربازی ذره‌پوش سوار بر اسب به پنه سنگ کنده‌کاری شده است.

حجاب در لغت به معنای پوشیدن و پرده به کار رفته و در هیچ موردی اصالتا به نوع سبک لباسی که پوشیده می‌شود و یا دین یا فرهنگی اطلاق نشده است. اگرچه که حجاب یکی از دستورات دین مبین اسلام می‌باشد اما تحقیقات نشان می‌دهد که جایگاه حجاب در ایران از زمان‌های پیش‌تر شناخته شده بود و به نوعی دیگر حجاب و پرده زنان مرسوم بوده است و شرایط حاکم بر انتخاب لباس می‌تواند نشأت‌گرفته از موقعیت فرهنگی، دینی، شرایط اقلیمی و جغرافیایی باشد.

یکی از شاخه‌های شناخت فرهنگ ادوار گذشته در هر تمدنی، تاریخ لباس و پوشاک آن سرزمین می‌باشد.

پوشش در ایران باستان بنا به شرایط و تاریخ، همیشه سبک و اسلوب خاصی را دارا بوده که بررسی‌ها نشان می‌دهد که پوشش تمام بدن در دوره‌های مختلف تاریخی در ایران چه در میان زنان و مردان، همیشگی بوده است و به‌هیچ‌وجه ایرانیان در برهنگی به‌سر نمی‌بردند. اما این را باید درنظر داشت که پوشش کامل در زنان ایرانی با تزئینات و مدل‌ها و رنگ‌های مختلف از پوشش با چادر سیاه متفاوت بوده، غالبا پوشش زنان ایرانی در هر دوره تاریخی سبک خاص خود را دارا بوده است.

پوشش ایران از باستان تا کنون با توجه به شرایط و تاریخ به چند بخش اصلی تقسیم می‌شود:

۱- ایلام (هزاره سوم پیش از میلاد)، ۲- زرتشت (هزاره دوم پیش از میلاد)، ۳- دوران مادها، ۴- دوران هخامنشیان، ۵- دوران اشکانیان، ۶- دوران پارتیان، ۷- دوره ساسانیان، ۸- دوره صفویان، ۹- دوره زندیه، ۱۰- دوره قاجار، ۱۱- دوران پهلوی، ۱۲- انقلاب اسلامی تاکنون.

طبق شواهدی که از سنگ‌نگاره‌ها و نقاشی‌ها می‌توان سبک و نوع پوشش زنان و مردان ایرانی را در دوره‌های مختلف تاریخی دریافت، تقریبا در تمامی دوره‌ها لباس زنان پیراهن‌هایی بلند تا مچ پا با آستینی بلند مرسوم بوده. در هر دوره تاریخی به طور نسبی فرم آستین‌ها، و سرپوش‌ها و گاهاً فرم دامن‌ها تغییر می‌کند. در برخی از دوره‌ها نوع پوشش زنان و مردان ایرانی بسیار به هم شباهت داشته، با تفاوت‌های کوچکی در لباس و سرپوش، از هم متمایز می‌شدند.

از دوره زندیه پیراهن بلند تا مچ پا تغییر شکل داده و زنان این دوره مانند مردان، یک پیراهن (بلوز) نسبتاً گشاد تا روی ران پا یا بالای باسن و یک دامن یا شلوار خیلی گشاد دامن‌نما تغییر شکل داد.

در دوره قاجار پوشش زنان تا حد زیادی شبیه به دوره زندیه بود؛ تا مسافرت ناصرالدین‌شاه به روسیه و دیدن لباس بالرینها که شلوار بافت چسبناک و نازکی به پا می‌کردند و در زیر جاکه بسیار کوتاهی به اندازه یک وجب روی آن می‌پوشیدند که شاه را بر آن داشت تا لباس زن‌های حرمسرای خود را که شامل پیراهن، ارخالق، کلیجه، شلیته، شلوار، جوراب، چارقد و کلاغی بود را به این لباس درآورد. سفر ناصرالدین‌شاه به غرب، بروز جنگ‌های خارجی و از سویی دیگر اعزام محصلین ایرانی به خارج از کشور به منظور کسب علم و فنون جدید، ایرانیان را با سبک غربی آشنا کرد. جنگ‌های داخلی و مشروطه نیز این دوره را دستخوش تغییرات چشمگیر در پوشش مردان و زنان ایرانی کرد.

تغییر لباس زنان اندرونی نیز که پس از سفرهای ناصرالدین‌شاه آغاز شد، کم‌کم از حرمسرا به خانه اعیان و سایر اقشار جامعه سرایت نمود اما پوشش زنان در بیرون خانه تا دوره مشروطیت و مدتی پس از آن، به همان شکل سنتی (چادر، چاقچور و روبند) بود.

در دوران پهلوی و ورود اجناس و البسه گوناگون اروپایی و حضور خطایان فرانسوی و تقلید از آنها کم‌کم باعث تغییرات مهم در وضع لباس شد. با نگاهی به تاریخ تحول پوشاک درخواهیم یافت که از اندرونی درباریان شروع و به طبقات و اقشار دیگر جامعه سرایت کرد.

تحولات سیاسی ایران پس از انقلاب در پوشش زنان دارای اهمیت بسیار زیادی بوده و تا امروز شاهد تغییرات بسیاری بوده‌ایم که در عین حال سعی در پیروی از مد روز دنیا و در عین حال مطابقت با فرهنگ ایران دارد.