غارت خاک هرمز

جزیره هرمز در جنوب ایران، به‌واسطه‌ خاک رنگارنگ و منحصربه‌فردش، یکی از شگفتی‌های طبیعی خلیج فارس به‌شمار می‌رود. اما سال‌هاست که این گنجینه‌ زمین‌شناسی بی سر و صدا در تجارتی پُر سود، به فروش می‌رسد؛ تجارتی که با وجود ممنوعیت قانونی، همچنان ادامه دارد و ابعاد تازه‌ای پیدا کرده است.

به گزارش « تجارت آسیا» خاک هرمز به‌خاطر رنگ‌های متنوعش – از سرخ، زرد و نقره‌ای تا سفید، نارنجی و فیروزه‌ای – نه‌تنها یکی از جاذبه‌های طبیعی ایران به شمار می‌رود، بلکه در فرهنگ و معیشت مردم محلی نیز جایگاه دارد. از استفاده‌های خوراکی آن در غذاهای محلی مانند «سوراغ» گرفته تا کاربرد در هنر، نقاشی، و صنایع دستی.

اما این خاک ارزشمند، اکنون در فضای مجازی و وب‌سایت‌های خرید و فروش آنلاین داخلی در قالب کیسه‌های تزئینی، بسته‌های کوچک هنری، و حتی بشکه‌های بزرگ برای مصارف صنعتی عرضه می‌شود. برخی از این آگهی‌ها همراه با شماره تلفن، کانال‌های تلگرامی یا صفحات اینستاگرامی برای سفارش هستند.

کارگران معادن خاک سرخ در جزیره، در شرایط دشوار کاری و در معرض آلودگی‌های تنفسی ناشی از ذرات معلق فعالیت می‌کنند. پژوهش‌های زیست‌محیطی نشان می‌دهد که این برداشت‌های غیراصولی، کیفیت هوا را کاهش داده و به اکوسیستم‌های محلی آسیب رسانده است.

خاک هرمز در ویترین مجازی

کافی است عبارت «خاک هرمز» را در اینترنت جست‌وجو کنید تا با آگهی‌های متعددی روبه‌رو شوید: از کیسه‌های ۳۰ کیلوگرمی برای مصارف صنعتی تا بسته‌های کوچک تزئینی و حتی خاک نقره‌ای که به‌عنوان ماده‌ای لوکس تبلیغ می‌شود.

با وجود آنکه برداشت خاک از هرمز طبق قانون حفاظت از خاک از سال ۱۳۹۷ ممنوع شده، این تجارت همچنان به‌صورت غیرقانونی ادامه دارد.

در وبسایت‌های معتبر خرید و فروش آنلاین، خاک هرمز با قیمت‌هایی متنوع عرضه می‌شود؛ از کیلویی ۷۸ هزار تومان به بالا برای مصارف نقاشی و آجرسازی تا بشکه‌های چند میلیون تومانی برای خریدهای عمده و کیسه‌های ۳۰ کیلوگرمی.

برای مثال در گذشته قیمت یک بشکه خاک هرمز در بازار غیرقانونی به ۷ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان هم رسید.

در شبکه‌های اجتماعی، به‌ویژه اینستاگرام، خاک هرمز در قالب ساعت‌های شنی، سوغات، یا بسته‌های تزئینی عرضه می‌شود. برخی فروشندگان، خاک جعلی را به‌جای خاک اصلی می‌فروشند، که نشان‌دهنده سودجویی گسترده در این بازار است. این تجارت حتی پای گردشگران را هم به میان کشیده؛ در نوروز ۱۴۰۴، گزارش‌هایی از برداشت خاک توسط مسافران منتشر شد که نگرانی فعالان محیط‌زیست را برانگیخت.

چرا خاک هرمز رنگی است؟

خاک قرمز کوه‌های هرمز، به دلیل وجود ترکیبات شیمیایی مانند اکسیدهای فلزی و ناخالصی‌های نمکی این رنگ را به خود گرفته است. وقتی ترکیبات نمکی، غیر از سدیم کلرید باشند، می‌توانند رنگ‌های متفاوتی مانند صورتی، آبی، زرد و قرمز را تولید کنند.

این ناخالصی‌ها باعث شده‌اند که خاک هرمز رنگ‌های متنوعی داشته باشد. همچنین خاک جزیره هرمز دارای ترکیبات آتشفشانی و غنی از اکسیدهای آهن است.

تنوع رنگ‌ها شامل زرد، سفید، قرمز، قهوه‌ای، سبز، فیروزه‌ای، کرم، طلایی و نارنجی باعث شده است که هنرمندان به شدت به استفاده از این خاک تمایل داشته باشند. همچنین وجود مواد معدنی و کانی‌های قابل استخراج در این خاک آن را به یکی از محصولات با ارزش تبدیل کرده است.

ماساژ درمانی با خاک هرمز: واقعیت یا تبلیغات

یکی از کاربردهای جنجالی خاک هرمز، استفاده از آن در مراکز ماساژ بوده است. به تازگی ویدیوهایی در فضای مجازی نشان می‌دهند که در برخی سالن‌های ماساژ در مناطقی از تهران، مشتریان پاهایشان را در خاک نقره‌ای هرمز قرار می‌دهند تا آنطور که گفته شده «آرامش» و «لذت» بیشتری تجربه کنند. اما آیا این خاک واقعاً فوایدی برای بدن دارد؟

کارشناسان تأکید می‌کنند که تاکنون هیچ شواهد علمی معتبری درباره فواید درمانی خاک هرمز برای بدن وجود ندارد.

ایمان افخمی، ماساژتراپیست، در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی می‌گوید: «ماساژ علمی است مبتنی بر انرژی، گرما و اصطکاک – نه خاک. هیچ دلیل علمی برای استفاده از خاک هرمز در ماساژ وجود ندارد و این صرفاً جنبه‌ تبلیغاتی دارد.»

به گفته او شاید شرایطی مانند «مکان» و «نور» بتواند در «آرامش» تاثیر داشته باشد اما دلیل پذیرفته شده علمی مبنی بر تاثیر خاک به عنوان عنصر آرامش در ماساژ وجود ندارد.

آقای افخمی معتقد است که استفاده از خاک هرمز بدون استانداردهای بهداشتی می‌تواند خطراتی مانند حساسیت پوستی یا آلودگی به همراه داشته باشد.

علی اردلان‌زاده، استاد محیط‌زیست، در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس گفته است: «خاک نقره‌ای هرمز به‌دلیل کمیابی و ارزش زمین‌شناسی‌اش، بیشتر یک میراث طبیعی است تا یک ماده درمانی یا تجاری.»

کاربردهای فرهنگی و خوراکی خاک، مانند تهیه سس «گلک» یا غذای سنتی «سوراغ»، بخشی از میراث بومی هرمز هستند. اما استفاده درمانی از خاک در ماساژ، پدیده‌ای نوظهور و بدون پشتوانه علمی است.

زمین‌هایی که به سختی زنده می‌شوند

برداشت و فروش خاک هرمز از سال ۱۳۹۷ طبق قانون حفاظت از خاک ممنوع اعلام شده اما مقاومت‌های وزارت صنعت و معدن مانع اجرای کامل این قانون شده است. احمد مرادی، نماینده هرمزگان در مجلس، در سال ۱۴۰۴ خواستار جلوگیری از خروج غیرقانونی خاک جزیره شد، اما به نظر می‌رسد تذکرهایی از این دست نتیجه ملموسی نداشته‌اند و خاک هرمز همچنان صادر می‌شود.

مطالعات مرکز تحقیقات محیط‌زیست دریایی هرمز نشان می‌دهد که بازگشت اکوسیستم جزیره به شرایط پیشین، دست‌کم پنج سال زمان نیاز دارد. برداشت‌های غیراصولی، باعث افزایش غلظت فلزات سنگین، تخریب پوشش گیاهی و تهدید حیات‌وحش شده‌اند.

برخی اهالی هرمز به دلیل فقدان فرصت‌های اقتصادی پایدار و برای امرار معاش، به فروش خاک روی آورده‌اند، چون جایگزینی ندارند.

تاریخچه‌ای از قاچاق و منازعه

موضوع قاچاق خاک از هرمز سابقه‌ای نزدیک به دو دهه دارد. از سال ۱۳۸۳، شایعاتی درباره انتقال غیرقانونی خاک به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس مطرح شد که ابتدا از سوی مقامات رد شد. اما در سال‌های بعد، مسئولانی مانند پرویز فرشچی، معاون وقت سازمان محیط‌زیست، و معصومه ابتکار، رئیس وقت این سازمان، درباره خروج خاک از کشور هشدار دادند.

طبق برخی گزارش‌ها، خریداران عمده خاک هرمز کشورهای عربی منطقه – به‌ویژه قطر و امارات – بوده‌اند. سخنگوی وقت کمیسیون کشاورزی مجلس در سال ۱۳۹۲ نیز از شواهد قاچاق خاک از بوشهر و هرمزگان سخن گفت.

با وجود آنکه برداشت خاک طبق طرح جامع جزیره هرمز ممنوع اعلام شده، مجوزهایی از سوی نهادهایی مانند وزارت صنعت و معدن همچنان صادر می‌شود. این در حالی است که سازمان حفاظت محیط‌زیست، اعلام کرده در صدور این مجوزها نقشی نداشته است.

بنیاد برکت، زیرمجموعه ستاد اجرایی فرمان امام، از سال ۱۳۸۶ فعالیت‌هایی در جنوب ایران آغاز کرده و کارخانه پودر خاک سرخ هرمز یکی از پروژه‌های فعال آن است.

حفاظت بین‌المللی از خاک جزایر

تجربه‌ کشورهای دیگر نشان می‌دهد که حفاظت از خاک جزایر موضوعی جدی در سیاست‌های محیط‌زیستی جهانی است. در ایتالیا، برداشت شن‌های رنگی از سواحل ساردینیا ممنوع است و برای آن جریمه‌هایی سنگین در نظر گرفته شده است. در استرالیا نیز طبق قانون حفاظت از تنوع زیستی، برداشت خاک از جزایر مرجانی غیرقانونی است. مالدیو، فیجی و یونان هم با تدوین قوانین سخت‌گیرانه و آموزش گردشگران، از منابع طبیعی‌شان محافظت می‌کنند.

فعالان محیط‌زیست ایران هشدار داده‌اند که خاک جزیره هرمز، به‌ویژه خاک نقره‌ای، غیرقابل بازتولید است. ادامه روند برداشت غیرقانونی می‌تواند زیبایی‌های طبیعی و میراث فرهنگی این جزیره را برای همیشه از بین ببرد.